Podstawy serigrafii – narzędzia, technika, jej historia i znaczenie w sztuce

Serigrafia to technika druku, która zaskakuje pod wieloma względami. Z jednej strony bogatą, kilkusetletnią historią. Z drugiej dużym wkładem w sztukę, również tę światowej klasy, m.in. w twórczość Andy’ego Warhola. A z trzeciej spektrum zastosowania użytkowego: w designie i wzornictwie przemysłowym służy do zdobienia tkanin i przedmiotów. Co warto o niej wiedzieć?

Serigrafia – co to za technika graficzna?

Serigrafia (inaczej także druk sitowy i sitodruk) jest techniką druku płaskiego, w której formą drukową, matrycą jest siatka (sito) z nałożonym szablonem. Odbitkę wykonuje się, przetłaczając farbę na podłoże przez nieosłonięte oczka siatki. 

Serigrafia jest jedną z technik grafiki warsztatowej, ale ma także zastosowanie czysto użytkowe, w tym przemysłowe. Metodą sitodruku nanosi się bowiem wzory na różne powierzchnie – tkaniny, szkło, metal oraz tworzywo. Technika ta daje dużą swobodę dobierania podłoży i stosowania różnych rodzajów farb. Pozwala drukować w jednym i w wielu kolorach oraz na podłożach we wszystkich rozmiarach (również w wielkim formacie) i kształtach (także bardziej złożonych i trójwymiarowych jak np. butelki). 

W grafice warsztatowej serigrafią nazywamy zarówno samą technikę druku, jak i odbitkę pracy, czyli grafikę artystyczną. Wykorzystuje się ją samodzielnie, a także w pracach wykonywanych technikami mieszanymi (m.in. połączenie fotografii, rysunku i serigrafii).

Na czym polega serigrafia – druk artystyczny?

Serigrafia jako technika druku polega na przetłaczaniu farby przez matrycę. A ta ma postać siatki naciągniętej na prostokątną aluminiową lub drewnianą ramę.

Tradycyjnie stosuje się siatkę jedwabną – stąd wzięła się nazwa serigrafia, od łac. sericum, co oznacza jedwab – lub bawełnianą, współcześnie także nylonową, poliestrową lub metalową. W serigrafii jako technice artystycznej zwykle wykorzystuje się materiał o bardzo drobnych oczkach, składający się z nawet 100-150 włókien na jeden centymetr. Dalej przez siatkę z szablonem przetłacza się na podłoże farbę, wykorzystując w tym celu raklę. Przesuwając nią po matrycy, grafik przeciska barwniki przez wolne oczka, przenosząc je na podłoże. Robi to ręcznie bądź na prasie sitodrukowej. Szablon do druku może mieć formę pośrednią (tuż przed rozpoczęciem druku zostaje na nią przeniesiony) lub bezpośrednią (projekt jest tworzony na siatce).

Jak powstaje techniką serigrafii grafika artystyczna? 

Przygotowanie formy drukowej polega na wykonaniu szablonu – farbę przetłacza się przez oczka nieosłonięte, a zatem trzeba zakryć miejsca niedrukujące. Można w tym celu nanieść na siatkę specjalny roztwór, który po zaschnięciu tworzy nieprzepuszczalną warstwę, lub np. tusz czy kredkę. Często stosuje się papierowe lub foliowe szablony, ale współcześnie najchętniej emulsje światłoczułe. Po pokryciu taką emulsją matryca zostaje naświetlona stykowo na kopioramie, a następnie wywołana poprzez wypłukanie emulsji nienaświetlonej. Po wysuszeniu znajduje się na niej już gotowy do druku szablon.

W grafice warsztatowej szablony pośrednie najczęściej przygotowuje się z papieru. I jeżeli elementy kompozycji mają zostać wydrukowane na białym tle, to w szablonie wycina, wydrapuje lub wypala się te fragmenty, które finalnie stworzą obraz. Jest to pozytywowy wariant druku. Drugi – negatywowy – jest jego odwrotnością. Polega na tym, że elementy kompozycji pozostają białe na zadrukowanym tle. To technika dość specyficzna, ponieważ szablon tworzą tylko luźne elementy, ułożone odpowiednio na podłożu. Oprócz papieru wykorzystuje się tu różne taśmy, bibuły, tkaniny itp.

Jaka jest historia techniki serigrafii?

Serigrafia jest udoskonaloną techniką druku szablonowego – ten natomiast rozwijał się w zasadzie od początku cywilizacji. Istotną częścią tej historii jest sama ewolucja serigrafii w aspekcie materiałów i narzędzi. Przykładowo na wyspach Fidżi szablony do drukowania tkanin tą metodą wykonywano z podziurawionych liści bananowców. Natomiast prekursorem serigrafii współczesnej był Zisukeo Hirose, który w XIX wieku taki szablon umieścił na kanwie z włosów zwierzęcych i ludzkich – tę metodę nazwano katagami. Początkowo technika sitodruku wykorzystywana była m.in. do wykonywania imitacji tkanin dekoracyjnych, a później tapet. Służyła też do zdobienia mebli. 

Dalej w 1907 roku w Manchesterze Sammuel Simon zastąpił siatkę z włosów siatką jedwabną i naciągnął ją na drewnianą ramę. Metodę opatentował pod nazwą Silk Screen Process. Do mniej więcej lat 30. XX wieku drukowano właśnie w ten sposób i przy użyciu pośredniej formy drukowej. A później pojawiła się innowacyjna światłoczuła emulsja, która umożliwiła szybkie i dokładne przeniesienie diapozytywu obrazu bezpośrednio na matrycę z siatki. Szablony pośrednie są jednak wciąż wykorzystywane w grafice warsztatowej.

Pierwotnie ta udoskonalona technika druku sitowego miała zastosowanie wyłącznie w poligrafii. Intensywnie się jednak rozwijała, zwłaszcza podczas I wojny światowej w Stanach, gdzie zapoczątkowano m.in. druk wielokolorowy z jednej matrycy. Wkrótce powstały nowoczesne filmy szablonowe, które zresztą do dziś służą do przenoszenia projektów metodą fotograficzną na matrycę z siatki.

W latach 30. XX wieku serigrafia rozpowszechniła się wśród artystów plastyków.

Jakie znaczenie ma serigrafia w sztuce?

W latach 50. i 60. serigrafię na warsztat wzięli twórcy związani z nurtem pop-artu i op-artu, najbardziej znanym artystą stosującym tę technikę był Andy Warhol. Służyła mu ona do przygotowywania charakterystycznych, prostych kompozycji o wysokim kontraście kolorystycznym, zarówno przedmiotów (jak puszka Coca-coli), jak i portretów. Do tworzenia serigrafii wykorzystywał głównie fotografie. Reprodukował też w ten sposób dzieła zarówno swoje, jak i innych artystów. Nazywał to „uprzemysłowieniem sztuki”. Pierwszą popularną pracą serigraficzną Warhola były portrety Marilyn Monroe z początku lat 60. 

Obok Warhola do grona artystów tworzących metodą serigrafii należał także Richard Anuszkiewicz, który wykorzystywał ją w pracach op-artowych (był prekursorem tego nurtu). Inni twórcy posługujący się w drukowaniu swoich projektów matrycą z siatki to np. Igor Miedwiediew, Itzchak Tarkay, Peter Max, Romero Britto, LeRoy Neiman, Robert Rauschenberg, Josef Albers czy Peter Max. Uważali oni tę technikę za wielki krok w stronę komercjalizacji sztuki, lecz w pozytywnym sensie. Ich twórczość stała się dzięki temu dostępna znacznie szerszemu gronu odbiorców. 

Obecnie metodą serigrafii posługuje się wielu grafików warsztatowych oraz artystów streetartowych (m.in. Banksy, a w Polsce M-City – Mariusz Waras). Jest wizytówką urodzonego w 1976 roku łódzkiego malarza, grafika i autora instalacji, Teodora Durskiego: jego prace nagrodzono m.in. na Międzynarodowym Triennale Grafiki w Krakowie w 2009 roku. Serigrafie artysty – takie jak np. Nieobecność, Zapomnienie czy Świadomość – są dostępne w ofercie naszej Galerii M. Zapraszamy do obejrzenia i zakupu dzieł w naszym sklepie internetowym.